Prof. Dr. Serdar Durdağı
Bahçeşehir Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dekanı
Yaşlanan nüfus, kronik hastalık yükündeki artış ve sağlık hizmetlerine erişim beklentileri, eczacılık eğitimini ve ilaç Ar-Ge ekosistemini kökten dönüştürmektedir. Bugün 20-79 yaş arası 589 milyon yetişkin diyabetle yaşıyor; bu sayının 2050’de 853 milyona (yaklaşık her 8 yetişkinden 1’i) çıkacağı öngörülüyor (1). Bu tablo, akılcı ilaç kullanımından yeni tedavilerin tasarımına kadar tüm zincirde daha hızlı, daha güvenilir ve daha erişilebilir çözümlere ihtiyaç olduğunu gösteriyor.
EĞİTİMDE YAPAY ZEKA (YZ)
Tam da burada YZ, eczacılık mesleğinin iki ayağını-eğitim ve ilaç geliştirme-aynı anda güçlendiren dönüştürücü bir kaldıraç sunuyor. Uluslararası Eczacılık Federasyonu (FIP), 2025 raporlarında YZ’nin eğitimde kişiselleştirilmiş öğrenme, klinik karar destekli vakalar ve sürekli mesleki gelişim için ölçeklenebilir çözümler sağladığını vurgulamaktadır (2). Simülasyon tabanlı senaryolar, öğrencilerin reçete hatası önleme, ilaç-ilaç etkileşimi yönetimi ve farmakoterapi optimizasyonu gibi gerçek yaşam yetkinliklerini güvenli bir ortamda geliştirmesine olanak tanımaktadır. Aynı çerçevede yayımlanan “An artificial intelligence toolkit for pharmacy” ise dijital yeterliklerin çekirdek müfredata entegrasyonu için pratik yol haritaları sunuyor (3).
İLAÇ TASARIMINDA YZ
İlaç tasarımı cephesinde YZ’nin etkisi, deneysel biyolojiyi ikame etmekten çok onu hızlandırmak. 2024’te yayımlanan AlphaFold 3, protein-ligant komplekslerinin atomik etkileşimlerini öngörebilen difüzyon tabanlı mimarisiyle yapısal biyolojide yeni bir eşiği işaretledi. Bu durum, hedef doğrulama ve rasyonel ilaç tasarım aşamaları ve öncü molekül belirleme çalışmalarını belirgin biçimde hızlandırmaktadır (4). Yine derin öğrenme ile fizik temelli yöntemlerin hibritleştiği esnek-reseptör yaklaşımı, “katı reseptör” varsayımının dar boğazlarını aşarak daha gerçekçi bağlanma öngörüleri üretmektedir. Bu kapsamda laboratuvarımızda (Lab4IND, Lab for Innovative Drugs) geliştirdiğimiz DRGSCROLL, yan zincir esnekliğini koruyan bir platform olarak öne çıkmakta ve akademik kullanıcılar için ücretsiz deneme erişimi sunmaktadır (https://www.drgscroll.com)
REGÜLASYON VE GÜVENİLİRLİK
Şirket-YZ iş birlikleri son dönemde hızla artarken (örn. AstraZeneca’nın yakın tarihli YZ anlaşmaları) (5), YZ’nin “sihirli değnek” değil; doğru tasarlanmış, karşılaştırmalı ölçütlerle değerlendirilen bir araç olarak kullanılması gerektiği gerçeği de unutulmamalıdır. Regülasyon cephesinde Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Gıda ve İlaç Dairesi-FDA, 2025’te ilaç ve biyolojik ürünlerde düzenleyici kararları destekleyecek YZ modelleri için güvenilirlik değerlendirmesi öneren bir kılavuz yayımladı (6). Avrupa’da ise Avrupa Birliği (AB) YZ yasası 2024’te kabul edildi ve 2025-2026 boyunca kademeli olarak yürürlüğe giriyor (7). Eczacılık fakültelerinin, bu çerçeveleri veri yönetişimi, model doğrulama ve etik modülleriyle ders planlarına yansıtması artık bir gereklilik.
BAU’DA YAKLAŞIMIMIZ
Bahçeşehir Üniversitesi (BAU) Eczacılık Fakültesinde yıllardır altını çizdiğimiz vizyon da bu: Öğrencilerimizi sadece “kullanıcı” değil, YZ çağının eczacı-bilim insanları olarak yetiştirmek. Bunun için Hesaplamalı İlaç Tasarım Merkezi (HİTMER) gibi altyapılar (http://hitmer.bau.edu.tr), Tıp Fakültesi ve Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesinin ilgili bölümleriyle ortak YZ-tabanlı seçmeli-zorunlu dersler, Python temelli veri bilimi ve moleküler modelleme atölyeleri, farmakofor modelleme, moleküler kenetlenme ve moleküler dinamik simülasyon entegrasyonlu proje stüdyoları ve endüstri mentörlüğü ile Fakültemizde destekleniyor. Klinik eczacılık tarafında ise YZ destekli vaka tartışmaları ve gerçek dünyadan eczane-hastane verileri üzerinde farmakoekonomi/akılcı ilaç kullanımı analizleriyle öğrencilerimizi geleceğin eczacı-bilim insanları olarak hazırlıyoruz.
ECZACILIK FAKÜLTELERİNDE YZ ENTEGRASYONU
Eczacılık fakültelerinde YZ nasıl entegre edilmeli. (1) Müfredat: “Eczacılıkta Veri ve Yapay Zekâ” zorunlu dersi; farmakoinformatik, biyoinformatik, etik ve mevzuat modülleri; ıslak-kuru laboratuvar köprü dersleri sunulmalıdır. (2) Yeterlik: Öğrencinin mezuniyet öncesi “YZ-destekli klinik karar simülasyonu” ve “in siliko aday molekül tasarımı”ndan en az birini içeren bitirme projesi tamamlaması istenilmelidir. (3) Standartlar: FDA ve AB YZ rehberleriyle uyumlu dokümantasyon, veri kalite planı, model izlenebilirliği Fakültelerce gerçekleştirilmelidir. (4) Ekosistem: Fakülte-sanayi ortak atölyeleri, açık veri yarışmaları, ve stajlar planlanmalıdır. (5) Sürekli Öğrenme: Mezunlara sürekli mesleki gelişim kapsamında güncel YZ araçları ve iyi uygulamalar programları hazırlanmalı ve sunulmaldır.
Eczacılık fakülteleri YZ’yi derslikten kliniğe, ıslak laboratuvardan hesaplamalı tasarıma uzanan bütüncül bir çerçevede sahiplendiği ölçüde, yarının terapötik çözümlerine bugünden ortak olabilir. Bu dönüşümü erteleme lüksümüz yok; akıllı ve etik kullanıldığında YZ, eczacılığın “iyileştirme” misyonunu büyütmenin en güçlü yoludur.
Kaynaklar
- International Diabetes Federation (IDF). IDF Diabetes Atlas, 11th Edition (2025): Global data & projections (589M → 853M by 2050).
- International Pharmaceutical Federation (FIP). Artificial intelligence in pharmacy practice (Report, 31.08.2025).
- International Pharmaceutical Federation (FIP). An Artificial Intelligence (AI) Toolkit for Pharmacy (Mart, 2025).
- Abramson J. vd. “Accurate structure prediction of biomolecular interactions with AlphaFold 3.” Nature 630, 493–500 (2024).
- Reuters. “AstraZeneca inks $555 million gene-editing technology deal with Algen” (Oct 6, 2025).
- U.S. Food and Drug Administration (FDA). Considerations for the Use of Artificial Intelligence to Support Regulatory Decision-Making for Drug and Biological Products (Ocak, 2025)
- European Commission. AI Act: Application timeline.
